Γυαλί, εύθραυστο και μεγαλοπρεπές

Η τέχνη της υαλουργίας στην αρχαία Μακεδονία και τη Θράκη
Γυαλί, εύθραυστο και μεγαλοπρεπές
Παρασκευη, 9 Οκτωβριου 2009
http://www.naftemporiki.gr/t+z/story.asp?id=1725119

Σπάνια, ιδιαίτερη καλλιτεχνικά και με σημαντική θέση στην καθημερινότητα της εποχής, η αρχαία υαλουργία μας συστήνεται με μοναδικό τρόπο, μέσω της μεγάλης έκθεσης για την τέχνη του γυαλιού στην αρχαία Μακεδονία και τη Θράκη, που φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.

Το γυαλί, ιριδίζον και μαγευτικό, αποτελεί ήδη από την αρχαιότητα την πρώτη ύλη για την κατασκευή αντικειμένων τόσο πολυτελείας όσο και καθημερινής χρήσης. Η διαφάνεια, η στιλπνότητα, τα ζωηρά του χρώματα και τα παιχνιδίσματα του φωτός στην επιφάνειά του γοήτευαν και γοητεύουν. Φτιαγμένο από ταπεινά υλικά -άμμο, ασβέστη και σόδα- μετατρέπεται με την επίδραση της φωτιάς σε μια ρευστή, εύπλαστη μάζα και στη συνέχεια σε μια στέρεη, αλλά εύθραυστη ύλη.

Το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν είχε υπάρξει στη βόρεια Ελλάδα έκθεση για την αρχαία υαλουργία, οδήγησε στην απόφαση να διοργανωθεί μια μεγάλη έκθεση, η οποία θα παρουσιάζει παλιά και νέα ευρήματα από όλη τη Μακεδονία, τη Θράκη και τη βόρεια Θεσσαλία και, έτσι, θα δίνει τη δυνατότητα πραγμάτευσης των περισσότερων πτυχών της αρχαίας υαλουργίας, αυτών που άπτονται της τεχνολογίας, αλλά και της χρήσης και των συμβολικών διαστάσεων του γυαλιού στην αρχαιότητα.

Έτσι, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης διοργανώνει περιοδική έκθεση, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το τέλος του 2010. Για να υλοποιηθεί ο στόχος αυτός κινητοποιήθηκαν -πλην του ΑΜΘ- 11 περιφερειακές υπηρεσίες του ΥΠΠΟ, ενώ στην έκθεση περιλήφθηκαν σύγχρονα έργα τέχνης από γυαλί, τα οποία δάνεισαν ευγενώς το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών. Στην έκθεση παρουσιάζονται γυάλινα αντικείμενα από θέσεις της Μακεδονίας που χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (14ος αι. π.Χ.) ως το τέλος της αρχαιότητας (4ος αι. μ.Χ.).

Κύριος στόχος της έκθεσης είναι, μέσω της γνωριμίας με αυτό το μοναδικό υλικό, ο επισκέπτης να αποκομίσει γνώσεις, αλλά και να οδηγηθεί σε προσωπικούς συνειρμούς. Ας μην ξεχνάμε ότι το γυαλί είναι ένα υλικό που και σήμερα χρησιμοποιούμε τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στην τέχνη. Τελικά, το «παιχνίδι» του γυαλιού ανάμεσα στην πολυτέλεια και την απλότητα, την πλαστικότητα και την ακαμψία, την επίδειξη και τη χρηστικότητα, επαναλαμβάνεται μέσα στους αιώνες αντανακλώντας τις αντιφάσεις της ίδιας της ζωής.

Το πρώτο γυαλί

Για πρώτη φορά το γυαλί κατασκευάστηκε ίσως την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ., στην ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας. Στο Αιγαίο εμφανίζεται στα μυκηναϊκά ανάκτορα γύρω στο 1500 π.Χ. και παραμένει δημοφιλές μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Φυσικά υλικά, με ιδιότητες όπως η διαφάνεια και οι έντονοι χρωματισμοί, ήταν ίσως τα πρότυπα για την κατασκευή του πρώτου γυαλιού. Τέτοια είναι ο οψιανός, η ορεία κρύσταλλος, το κεχριμπάρι, ο αιματίτης και ο λαζουρίτης.

Η παραγωγή του γυαλιού γινόταν σε δύο στάδια: την υαλοποιία και την υαλουργία.

Στο πρώτο στάδιο, την υαλοποιία, γινόταν η ανάμειξη και το λιώσιμο (σύντηξη) των πρώτων υλών και η παραγωγή μεγάλων όγκων γυαλιού, των υαλόπλινθων. Τα εργαστήρια συνήθως βρίσκονταν σε παραθαλάσσιες περιοχές. Έτσι εξασφαλιζόταν η προμήθεια της άμμου. Οι κλίβανοι (φούρνοι) ήταν ορθογώνιοι, πλινθόκτιστοι και είχαν μια δεξαμενή τήξης των πρώτων υλών. Εκεί σχηματίζονταν οι υαλόπλινθοι. Η διαδικασία της υαλοποιίας διαρκούσε 10-15 ημέρες, με θερμοκρασία γύρω στους 1.100o C. Κάθε κλίβανος χρησιμοποιείτο μόνο μία φορά, στη συνέχεια καταστρεφόταν και με τα υλικά δομής του έφτιαχναν έναν καινούργιο. Οι υαλόπλινθοι αποτελούσαν στη συνέχεια αντικείμενο εμπορίου, με τελικό προορισμό τα εργαστήρια υαλουργίας.

Στο δεύτερο στάδιο, την υαλουργία, σε εξειδικευμένα εργαστήρια στις παρυφές των πόλεων γινόταν η κατεργασία των υαλόπλινθων: τις έσπαζαν, αναθέρμαιναν τα υαλοθραύσματα (μικρά κομμάτια γυαλιού) και κατασκεύαζαν τα αντικείμενα με διάφορες τεχνικές.

Στον ελλαδικό χώρο υπήρχε εργαστήριο υαλουργίας στη Ρόδο. Τον 5ο αι. π.Χ. κατασκευάζονταν εκεί πολύχρωμα μυροδοχεία, ενώ τον 3ο και τον 2ο αι. π.Χ. χάντρες. Στη Μακεδονία υπάρχουν ενδείξεις για υαλουργική δραστηριότητα τουλάχιστον από τον 4ο αι. π.Χ. Στη Θεσσαλονίκη και τους Φιλίππους βρέθηκαν εργαστηριακά κατάλοιπα ρωμαϊκών χρόνων.

Στη Μακεδονία

Το γυαλί στη Μακεδονία εμφανίζεται ήδη από την προϊστορική εποχή και παραμένει δημοφιλές ως το τέλος της αρχαιότητας. Το βρίσκουμε σε ανασκαφές νεκροταφείων και οικισμών όλου του βορειοελλαδικού χώρου. Την εποχή της μεγάλης ακμής του μακεδονικού βασιλείου, τον 4ο αιώνα π.Χ., γνωρίζει μεγάλη άνθηση και η τέχνη του γυαλιού. Τοπική παραγωγή αποτελεί το άχρωμο γυαλί. Από αυτό φτιάχνονται ένθετα διακοσμητικά στοιχεία επίπλων (υαλοενθέματα), αγγεία πόσης, δακτυλίδια και δακτυλιόλιθοι με παραστάσεις. Όλα είναι αντικείμενα πολυτελείας και όχι καθημερινής χρήσης.

Στην αρχαιότητα, ως πηγή σόδας για την κατασκευή γυαλιού, χρησιμοποιούσαν το νάτρο ή νίτρο. Αυτό σχηματίζεται σε περιοχές με λιμναία νερά. Εναποθέσεις νίτρου υπήρχαν και στη Μακεδονία, κοντά στην αρχαία πόλη Χαλάστρα, στη σημερινή Νέα Αγχίαλο ή στον Άγιο Αθανάσιο. Η λίμνη αυτή δεν είναι άλλη από την Πικρολίμνη. Ακόμα στις μέρες μας, όταν η λίμνη ξεραίνεται το καλοκαίρι, σχηματίζεται το νίτρο.

* Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Μ. Ανδρόνικου 6, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310 830 538

Οι κυριότερες τεχνικές

Τεχνική του πυρήνα (6ος -1ος π.Χ.): Το σκεύος κατασκευάζεται με την τοποθέτηση στρωμάτων παχύρρευστου γυαλιού πάνω σε συμπαγή πυρήνα, ο οποίος έχει στερεωθεί στο άκρο μεταλλικής ράβδου. Στη συνέχεια η ράβδος εισάγεται στο άνοιγμα του κλιβάνου ώστε το γυαλί να λιώσει και να καλύψει τον πυρήνα.

Περιέλιξη: Το ρευστό γυαλί περιστρέφεται γύρω από το άκρο μιας μεταλλικής ράβδου. Το σχήμα και η επιφάνεια του αντικειμένου διαμορφώνονται με τη χρήση λαβίδων. Με την τεχνική αυτή κατασκευάζονται κυρίως περίαπτα και χάντρες.

Χύτευση: Η τεχνική αυτή προϋποθέτει τη χρήση μήτρας, όπου μορφοποιείται το παχύρρευστο γυαλί. Την προτιμούν για την κατασκευή σκευών και κοσμημάτων με ανάγλυφη διακόσμηση.

Περιστροφική εμπίεση: Τα σκεύη διαμορφώνονται με εμπίεση υαλόμαζας σε μήτρα που είναι στερεωμένη σε τροχό κεραμικής.

Κάμψη: Ένας θερμός και εύπλαστος δίσκος γυαλιού τοποθετείται σε μήτρα ή σε κάποια άλλη κυρτή επιφάνεια. Ο τεχνίτης κάμπτει τη μάζα του γυαλιού και δίνει την επιθυμητή φόρμα. Αυτή η τεχνική εφαρμόζεται για την κατασκευή σκευών ανοιχτού σχήματος.

Εμφύσηση (μέσα 1ου αι. π.Χ. μέχρι σήμερα): Επαναστατική τεχνική, που επινοήθηκε περίπου στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. στην Εγγύς Ανατολή ή στην Ιταλία. Ο τεχνίτης, με τη βοήθεια φυσητήρα, παίρνει από το καμίνι βώλο ρευστού γυαλιού. Φυσάει από το άλλο άκρο του φυσητήρα, ώστε να διογκωθεί ο βώλος και να δημιουργηθεί αρχικά μια φούσκα. Το σκεύος αποκτάει φόρμα με τη φυγόκεντρο δύναμη, που αναπτύσσεται με την ταλάντευση του φυσητήρα, και με τη βοήθεια διαφόρων εργαλείων.

Εμφύσηση σε μήτρα: Η τελική μορφοποίηση ή διακόσμηση ενός φυσητού σκεύους γίνεται με τη βοήθεια μήτρας.

ΤΑΤΙΑΝΑ ΡΟΚΟΥ